Comienzos

Iliada.

μῆνιν ἄειδε θεὰ Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἣ μυρί᾽ Ἀχαιοῖς ἄλγε᾽ ἔθηκε,
πολλὰς δ᾽ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν
ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι, Διὸς δ᾽ ἐτελείετο βουλή,
ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε
Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς.

Canta, diosa, (ἄειδε, θεὰ,) la cólera funesta (μῆνιν οὐλομένην) de Aquiles, hijo de Peleo, (Ἀχιλῆος Πηληϊάδεω,) que causó a los Aqueos (ἣ ἔθηκε Ἀχαιοῖς) dolores innumerables, (μυρί᾽ ἄλγε᾽,) y precipitó hacia el Hades (προΐαψεν δ᾽ Ἄϊδι) muchas almas generosas (πολλὰς ψυχὰς ἰφθίμους) de héroes, (ἡρώων,) y les hizo a ellos mismos (τεῦχε δὲ αὐτοὺς)  presa para los perros (ἑλώρια κύνεσσιν) y para todos los pájaros (πᾶσι τε οἰωνοῖσί,) [pues la voluntad de Júpiter se cumplía, (βουλή δ᾽Διὸς ἐτελείετο) ]; desde que ciertamante la primera vez (ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα) se dividieron habiéndose querellado, (διαστήτην ἐρίσαντε) el Atrida, rey de los hombres (Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν) y el divino Aquiles (καὶ δῖος Ἀχιλλεύς)

Odisea

ἄνδρα μοι ἔννεπε, μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ
πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσεν:
πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν  ἄστεα καὶ νόον ἔγνω,
πολλὰ δ᾽ ὅ γ᾽ ἐν πόντῳ πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυμόν,
ἀρνύμενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων.

Dime, Musa, (ἔννεπε μοι , μοῦσα,) este hombre fértil en recursos, (ἄνδρα πολύτροπον,) que erró completamente mucho, (ὃς πλάγχθη μάλα πολλὰ,) después que derribó (ἐπεὶ ἔπερσεν) la ciudad sagrada de Troya; (πτολίεθρον ἱερὸν Τροίης:) vió ciudades (ἴδεν δ᾽ἄστεα) y conoció el espíritu (καὶ ἔγνω νόον) de muchos hombres, (πολλῶν ἀνθρώπων,) y sufrió en el mar (ὅ γ᾽δ᾽ πάθεν ἐν πόντῳ) numerosos males (πολλὰ ἄλγεα) en su corazón, (κατὰ ὃν θυμόν,) buscando ganar su vida (ἀρνύμενος ἥν τε ψυχὴν) y el regreso de los compañeros (καὶ νόστον ἑταίρων.)

Eneida

Arma, virumque cano, Trojæ qui primus ab oris
Italiam, fato profugus, Laviniaque venit
Litora : multum ille et terris jactatus et alto
Vi Superum, sævæ memorem Junonis ob iram ;
Multa quoque et bello passus dum conderet urbem,
Inferretque Deos Latio  : genus unde Latinum,
Albanique patres, atque altæ moenia Romæ.

Canto las armas y el héroe, (Cano arma, virumque,) que fugitivo –expulsado- por el destino, (qui profugus fato,) vino el primero desde las orillas de Troya (venit primus ab oris Trojæ) a Italia y a las costas de Lavinia: (Italiam litoraque Lavinia:) Este fue agitado mucho (ille jactatus multum) por las tierras y por alta mar (et terris et alto) por la fuerzas de los dioses de arriba,  (vi Superum,) a causa del resentimiento (ob iram memorem) de la cruel Juno; (sævæ Junonis;) y sufrió también mucho (et passus quoque multa) por la guerra, (bello,) hasta que fundó una ciudad, (dum conderet urbem,) e introdujo sus dioses (inferretque Deos) en el Lacio, (Latio,) de donde han salido la raza latina, (unde genus Latinum,) y los padres -los reyes- Albanos, (Patresque Albani,) y los muros de la alta Roma. (atque moenia altæ Romæ.)

Geórgicas

Quid faciat laetas segetes, quo sidere terram
uertere, Maecenas, ulmisque adiungere uitis
conueniat, quae cura boum, qui cultus habendo
sit pecori, apibus quanta experientia parcis,
hinc canere incipiam.

Qué es lo que da cosechas abundantes, bajo qué constelación es conveniente roturar un terreno y con los olmos ayuntar las parras, qué cuidados requieren los bueyes, qué atenciones la cría del rebaño, cuánta pericia las sobrias abejas, tal es, Mecenas, el canto que voy a comenzar. (Traducción de Jaime Velázquez. Cátedra. Letras Universales)

De rerum natura

Aeneadum genetrix, hominum diuomque uoluptas,
alma Venus, caeli subter labentia signa
quae mare nauigerum, quae terras frugiferentis
concelebras, per te quoniam genus omne animantum
concipitur uisitque exortum lumina solis,
te, Dea, te fugiunt uenti, te nubila caeli
aduentumque tuum, tibi suauis daedala tellus
summittit flores, tibi rident aequora ponti
placatumque nitet diffuso lumine caelum.

Madre de los descendientes de Eneas, (genetrix Aeneadum) placer de los hombres y de los dioses, (uoluptas hominum diuomque) Venus bienhechora, (Venus alma) tú eres la que, bajo los astros erantes del cielo, (quae, subter signa labentia caeli) pueblas el mar portador de navios,  (concelebras mare navigerum) tú eres la que pueblas las tierras revestidas de fruto, (quae terras frugiferentis) puesto que toda especie de seres animados (quoniam omne genus animantum) es concebida por ti, (concipitur per te) y nacida ve por ti las luces del sol. (exortumque visit lumina solis)  Los vientos, diosa, huyen de ti, de ti, (venti fugiunt te, te, Dea,) las nubes del cielo huyen de ti y de tu llegada, (nubila caeli te tuumque adventum) la tierra industriosa hace nacer para ti suaves flores, (tellus daedala summittit tibi suavis flores) las superficies del mar ríen para ti, (aequora ponti rident tibi) y el cielo aplacado brilla con la luz difundida. (caelumque placatum nitet diffuso lumine)

De bello Gallico

Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit.

Toda la Galia está dividida en tres partes, (Gallia est omnis divisa in partes tres) de las cuales una la habitan los Belgas, (quarum unam incolunt Belgae) otra los Aquitanos, (aliam Aquitani) la tercera los que en su lengua son llamados Celtas y en la nuestra Galos. (tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur) Todos estos se diferencian entre sí por la lengua, las costumbres y las leyes. (Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt) El río Garona separa a los Galos de los Aquitanos, (Gallos ab Aquitanis Garumna flumen) y de los Belgas el Marne y el Sena. (a Belgis Matrona et Sequana dividit)

Los orígenes del lenguaje

Lucrecio, De rerum natura, V, 1028-1090

At varios linguae sonitus natura subegit [1]
mittere et utilitas expressit nomina rerum,
non alia longe ratione atque ipsa videtur                          1030
protrahere ad gestum pueros infantia linguae,
cum facit ut digito quae sint praesentia monstrent.
sentit enim vim quisque suam quod possit abuti.
cornua nata prius vitulo quam frontibus extent,
illis iratus petit atque infestus inurget.                               1035
at catuli pantherarum scymnique [2] leonum
unguibus ac pedibus iam tum morsuque repugnant [3],
vix etiam cum sunt dentes unguesque creati.
alituum  [4] porro [5] genus alis omne videmus
fidere et a pennis tremulum petere auxiliatum [6].             1040
proinde putare aliquem tum nomina distribuisse
rebus et inde homines didicisse vocabula prima,
desiperest [7]. nam cur hic posset cuncta notare
vocibus et varios sonitus emittere linguae,
tempore eodem alii facere id non quisse [8] putentur?      1045
praeterea si non alii quoque vocibus usi
inter se fuerant, unde insita notities [9] est
utilitatis et unde data est huic prima potestas,
quid vellet facere ut sciret animoque videret?
cogere item pluris unus victosque domare                         1050
non poterat, rerum ut perdiscere [10] nomina vellent.
nec ratione docere ulla suadereque surdis,
quid sit opus facto [11], facilest; neque enim paterentur
nec ratione ulla sibi ferrent amplius auris
vocis inauditos sonitus obtundere [12] frustra.                   1055
postremo quid in hac mirabile tantoperest [13] re,
si genus humanum, cui vox et lingua vigeret,
pro vario sensu [14] varia res voce notaret?
cum pecudes mutae, cum denique saecla ferarum
dissimilis soleant voces variasque ciere [15],                     1060
cum metus aut dolor est et cum iam gaudia gliscunt [16].
quippe  etenim licet id rebus cognoscere apertis [17].
inritata canum cum primum magna Molossum
mollia ricta [18] fremunt [19] duros nudantia dentes,
longe alio sonitu rabie <re>stricta  [20] minantur,              1065
et cum iam latrant et vocibus omnia complent;
at catulos blande cum lingua lambere temptant
aut ubi eos iactant pedibus morsuque petentes
suspensis teneros imitantur dentibus haustus [21],
longe alio pacto gannitu [22] vocis adulant,                       1070
et cum deserti baubantur [23] in aedibus, aut cum
plorantis fugiunt summisso corpore plagas [24].
denique non hinnitus item differre videtur,
inter equas ubi equus florenti aetate iuvencus
pinnigeri saevit calcaribus [25] ictus Amoris,                     1075
et fremitum [26] patulis sub naribus edit ad arma,
et cum sic alias [27] concussis artibus hinnit?
postremo genus alituum variaeque volucres,
accipitres [28] atque ossifragae [29] mergique [30] marinis
fluctibus in salso victum vitamque petentes,                    1080
longe alias alio iaciunt in tempore voces,
et quom de victu certant praedaque repugnant.
et partim mutant cum tempestatibus una
raucisonos [32] cantus, cornicum ut saecla vetusta
corvorumque gregis ubi aquam dicuntur et imbris           1085
poscere et inter dum ventos aurasque vocare.
ergo si varii sensus animalia cogunt,
muta tamen cum sint, varias emittere voces,
quanto mortalis magis aequumst tum potuisse
dissimilis alia atque alia res voce notare!                        1090

[1] Subigo, is, ere, egi, actum: forzar, obligar
[2] Scymnos (us), i : cachorro [d’un animal]
[3] Repugno, as, are, avi, atum: oponer resistencia
[4] Ales, itis: pájaro
[5] Porro : por otra parte
[6] Auxiliatus, us = auxilium, i
[7] Desipio, is, ere. Desipere est = es cometer locuras
[8] Quisse: infin. perfec. de queo:  poder
[9] Notities, ei = notitia, ae : conocimiento de algo
[10] Perdisco, is, ere, didici : aprender a fondo, saber perfectamente
[11] Opus, n, indecli. : cosa necesaria.  Quid sit opus facto: lo que es necesario hacer
[12] Obtundo, is, ere, tudi, tusum: fatigar, aturdir, cansar
[13] =Tantopere est: tanto,  hasta tal punto
[14] Sensus, us : sentido, sensación, percepción
[15] Cieo, es, ere, civi, citum: emitir, lanzar, proferir [sonidos, gritos, gemidos]
[16] Glisco, as, are, avi, atum: aumentar, hacerse fuerte
[17] Apertus, a, um : manifiesto, claro, patente
[18] Rictum, i : boca abierta, fauces [referido a animales]
[19] Fremo, is, ere, fremui, fremitum : producir [con la voz] un ruido. En los animales :  ladrar, gruñir, rugir, relinchar…
[20] Rabie <re>stricta : (las fauces) apretadas por la rabia
[21] Haustus, us : acción de tragar
[22] Gannitus, us: aullido [de los perros pequeños]
[23] Baubor, aris, ari : ladrar
[24] Plaga, ae: golpe, herida
[25] Calcar, aris, : espuela
[26] Fremitus, us: (en general: ruido) relincho del caballo
[27] Alias, (adv.) . en otro tiempo, en otra ocasión
[28] Acciper, tris : [en gen.] ave de presa
[29] Ossifraga, ae : quebrantahuesos, buitre
[30] Mergus, i : somormugo (ave)
[32] Raucinosus, a, um : de sonido ronco

Taedium vitae

 

Lucrecio, De rerum natura, III, 1060-1070

exit saepe foras [1] magnis ex aedibus ille,                           1060
esse domi quem pertaesumst [2], subitoque [3] revertit,
quippe foris [4] nihilo [5] melius qui sentiat esse.
currit agens mannos [6] ad villam praecipitanter [7]
auxilium tectis quasi ferre ardentibus instans;
oscitat [8] extemplo [9], tetigit cum limina villae,                    1065
aut abit in somnum gravis atque oblivia [10] quaerit,
aut etiam properans urbem petit atque revisit.
hoc se quisque modo fugit, at quem scilicet, ut fit,
effugere haut [11] potis est [12]: ingratius haeret et odit
propterea, morbi quia causam non tenet aeger;              1070

[1] Foras: (adv.) fuera (con movimiento)
[2] Pertaedet, ere, taesum est: (verbo impersonal de sentimiento,  se construye con el acusativo de la persona que experimenta el sentimiento) está muy harto de estar en casa
[3] Subito: (adv.) de repente
[4] Foris: (adv.) fuera
[5] Nihilo: (delante de comparativo) en nada
[6] Mannus, i : caballo pequeño, poney
[7] Praecipitanter: (adv.) precipitadamente
[8] Oscito, as, are, avi, atum: abrir la boca, bostezar
[9] Extemplo: (adv.) al instante, tan pronto como
[10] Oblivium, i: (habitualmente en plural) olvido
[11] Haut = haud:
[12] Potis est = potest

Llanto de una vaca por el sacrifico de su ternero

Lucrecio. De rerum natura II, 352-366

Nam saepe ante deum vitulus [1] delubra [2] decora [3]
turicremas [4] propter mactatus [5] concidit [6] aras,
sanguinis expirans calidum de pectore flumen.
At mater viridis saltus [7] orbata [8] peragrans [9],                  355
novit [10] humi pedibus vestigia pressa bisulcis [11],
omnia convisens [12] oculis loca, si queat [13] usquam
conspicere [14] amissum fetum, completque [15] querellis
frondiferum nemus adsistens [16], et crebra revisit
ad stabulum, desiderio [17] perfixa [18] iuvenci [19].               360
Nec tenerae salices atque herbae rore [20] vigentes,
fluminaque illa queunt [21] summis labentia ripis
oblectare [22] animum subitamque avertere curam;
nec vitulorum aliae species per pabula [23] laeta
derivare queunt animum curaque levare :                                365
usque adeo quiddam proprium notumque requirit.

[1] Vitulus, i : ternero, novillo
[2] Delubrum, i : templo
[3] Decorus, a, um : bello, hermoso
[4] Turicremus, a, um : que quema incienso
[5] Macto, as, are, avi, atum : sacrificar
[6] Concido, is, ere, cidi : caer, desplomarse
[7] Saltus, us : pastos, pradera
[8] Orbo, as, are, avi, atum : privar de sus hijos a alguien
[9] Peragro, as, are, avi, atum : recorrer
[10] Nosco, is, ere, novi, notum : intentar reconocer
[11] Bisulcus, a, um : hendido, partido en dos
[12] Conviso, is, ere : examinar atentamente
[13] Queo, is, ire, ivi, itum : poder, ser capaz de
[14] Conspicio, , is, ere, spexi, spectum : divisar, descubrir
[15] Compleo, es, ere, plevi, pletum : llenar
[16] Adsisto, is, ere, stiti : colocarse, permanecer cerca
[17] Desiderium , i : añoranza, nostalgia
[18] Perfigo, is, ere, fixum : traspasar, atravesar
[19] Iuvencus, i : novillo
[20] Ros, roris : rocío
[21] Queo : se emplea frecuentemente con negación e infinitivo
[22] Oblecto, as, are, avi, atum : deleitar, divertir
[23] Pabulum, i : pasto