Horacio, Sátiras I, 1
Qui [1] fit, Maecenas, ut nemo, quam sibi sortem [2]
seu ratio dederit seu fors obiecerit, illa
contentus uiuat, laudet diuersa sequentis?
« O fortunati mercatores [3] ! » grauis annis
miles ait, multo iam fractus membra labore.
Contra mercator nauim [4] iactantibus Austris:
« Militia est potior. Quid enim? concurritur: horae
momento cita mors uenit aut uictoria laeta.»
Agricolam laudat iuris legumque peritus,
sub galli cantum consultor ubi ostia pulsat [5];
ille, datis uadibus [6] qui rure extractus in urbem est,
solos felicis uiuentis clamat in urbe.
Cetera de genere hoc, adeo sunt multa, loquacem
delassare ualent Fabium [7]. Ne te morer, audi,
quo rem deducam. Siquis deus « En ego » dicat
« iam faciam quod uoltis: eris tu, qui modo miles,
mercator; tu, consultus modo, rusticus. Hinc uos,
uos hinc mutatis discedite partibus. Heia,
quid statis? » nolint ; atqui licet esse beatis [8].
Quid causae est, merito quin [9] illis Iuppiter ambas
iratus buccas inflet neque se fore posthac
tam facilem dicat, uotis ut praebeat aurem?
Praeterea, ne sic, ut qui iocularia [10] ridens,
Percurram (quamquam ridentem dicere uerum
quid uetat? ut pueris olim dant crustula [11] blandi
doctores, elementa uelint ut discere prima),
sed tamen amoto quaeramus seria ludo:
ille, grauem duro terram qui uertit aratro,
perfidus hic caupo [12], miles nautaeque, per omne
audaces mare qui currunt, hac mente laborem
sese ferre, senes ut in otia tuta recedant,
aiunt, cum sibi sint congesta [13] cibaria: sicut
paruola (nam exemplo est) magni formica laboris
ore trahit quodcumque potest atque addit aceruo
quem struit, haud ignara ac non incauta futuri.
Quae, simul inuersum contristat Aquarius annum [14],
non usquam prorepit [15] et illis utitur ante
quaesitis sapiens, cum te neque feruidus aestus
demoueat lucro neque hiems, ignis, mare, ferrum,
nil obstet tibi, dum ne sit te ditior alter.
Quid iuuat inmensum te argenti pondus et auri
furtim defossa timidum deponere terra?
« Quod, si conminuas, uilem redigatur ad assem. »
At ni id fit, quid habet pulcri constructus aceruus?
Milia frumenti tua triuerit area centum,
non tuus hoc capiet uenter plus ac meus, ut, si
reticulum panis uenalis [16] inter onusto
forte uehas umero, nihilo plus accipias quam
qui nil portarit. Vel dic, quid referat intra
naturae finis uiuenti, iugera centum an
mille aret? « At suauest ex magno tollere aceruo. »
Dum ex paruo nobis tantundem haurire relinquas,
cur tua plus laudes cumeris[17] granaria nostris?
ut tibi si sit opus liquidi non amplius urna
uel cyatho et dicas : « Magno de flumine mallem
quam ex hoc fonticulo tantundem sumere. » Eo fit,
plenior ut siquos [18] delectet copia iusto,
cum ripa simul auolsos ferat Aufidus [19] acer.
At qui tantuli eget [20] quantost opus, is neque limo
turbatam haurit aquam neque uitam amittit in undis.
Vt bona pars hominum decepta cupidine falso
« Nil satis est », inquit, « quia tanti quantum habeas sis »,
quid facias illi? iubeas miserum esse, libenter
quatenus [21] id facit: ut quidam memoratur Athenis
sordidus ac diues, populi contemnere uoces
sic solitus: « Populus me sibilat, at mihi plaudo
ipse domi, simul ac nummos contemplor in arca. »
Tantalus a labris sitiens fugientia captat
flumina. Quid rides? mutato nomine de te
fabula narratur: congestis undique saccis
indormis inhians [22], et tamquam parcere sacris
cogeris aut pictis tamquam gaudere tabellis.
Nescis quo ualeat nummus, quem praebeat usum?
panis ematur, holus [23], uini sextarius, adde
quis [24] humana sibi doleat natura negatis.
An uigilare metu exanimem, noctesque diesque
formidare malos fures, incendia, seruos,
ne te conpilent [25] fugientes, hoc iuuat? horum
semper ego optarem pauperrimus esse bonorum.
At si condoluit temptatum frigore corpus
aut alius casus lecto te adflixit, habes qui
adsideat, fomenta paret, medicum roget, ut te
suscitet ac reddat gnatis carisque propinquis?
Non uxor saluum te uolt, non filius, omnes
uicini oderunt, noti, pueri atque puellae.
Miraris, cum tu argento post omnia ponas [26],
si nemo praestet, quem non merearis, amorem?
an si cognatos, nullo natura labore
quos tibi dat, retinere uelis seruareque amicos,
infelix operam perdas, ut siquis asellum
in Campo doceat parentem [27] currere frenis?
Denique sit finis quaerendi, cumque habeas plus,
pauperiem metuas minus et finire laborem
incipias, parto quod auebas [28], ne facias quod
Vmmidius [29] quidam. Non longa est fabula: diues
ut metiretur [30] nummos, ita sordidus, ut se
non umquam seruo melius uestiret, ad usque
supremum tempus, ne se penuria uictus
opprimeret, metuebat; at hunc liberta securi [31]
diuisit medium, fortissima Tyndaridarum.
« Quid mi igitur suades? ut uiuam Naeuius [32], aut sic
ut Nomentanus [33]? » Pergis pugnantia secum
frontibus aduersis conponere: non ego, auarum
cum ueto, te fieri uappam [34] iubeo ac nebulonem [35].
Est inter Tanain quiddam socerumque Viselli:
est modus in rebus, sunt certi denique fines,
quos ultra citraque nequit consistere rectum.
Illuc unde abii redeo, qui nemo, ut auarus,
se probet ac potius laudet diuersa sequentis,
quodque aliena capella gerat distentius uber,
tabescat [36], neque se maiori pauperiorum
turbae conparet, hunc atque hunc superare laboret.
Sic festinanti semper locupletior obstat,
ut, cum carceribus [37] missos rapit ungula [38] currus,
instat equis auriga suos uincentibus, illum
praeteritum temnens [39] extremos inter euntem.
Inde fit ut raro, qui se uixisse beatum
dicat et exacto contentus tempore uita
cedat uti conuiua satur [40], reperire queamus.
Iam satis est : ne me Crispini [41] scrinia lippi [42]
conpilasse putes, uerbum non amplius addam.
[1] Qui fit ut : ¿Cómo sucede que…? (Qui: antiguo ablativo empleado como adverbio, significa ¿cómo?)
[2] Sortem: es el antecedente, atraído por el relativo dentro de la subordinada, concordando con el también en caso
[3] El término mercator designa al negociante dedicado al comercio marítimo, como lo confirma la presencia de las palabras navim (v. 6) y nautae (v. 29)
[4] Nauim : acusativo singular
[5] Ostia pulsare: llamar a la puerta
[6] Varem dare: presentar un fiador. (El agricultor se ha arruinado por presentarse como fiador y debe abandonar su tierra9
[7] Q. Fabius Maximus, filosofo estoico, autor de tratados de moral largos y difusos
[8] Licet eos ese beatos
[9] Quid causae est quin: ¿Qué incoveniente hay en que?, ¿Por qué no?
[10] Jocularia, um: bromas, chanzas
[11] Crustulum, i : golosinas
[12] Caupo, onis : posadero, tabernero
[13] Congero, is, ere, gessi, gestum : acumular
[14] Annus inversus: se refiere al solsticio de invierno, momento en que el año astronómico “se vuelve”
[15] Prorepo,is, ere, repsi, reptum: avanzar arrastrándose
[16] Venalis, e: esclavo para vender
[17] Cumera, ae (cumerum, i) : arcón (para guardar cereales)
[18] Siquos (=si aliquos)
[19] Aufidus : río de Apulia
[20] Egeo, es, ere, ui (con genitivo) : necesitar de
[21] Quatenus : en la medida en que
[22] Inhio, as, are, avi,atum : tener la boca abierta (por avidez de algo)
[23] Holus, eris: verdura, hortaliza
[24] Quis: forma antigua de quibus
[25] Compilo, as, are : robar saquear
[26] Postpono,es, ere, posui, positum: aliquid alicui rei p. sacrificar algo a algo
[27] Parentem: (part. de pareo, es, ere, ui, itum) : obediente, sometido
[28] Aueo, es, ere : desear vivamente
[29] Personaje desconocido
[30] Nummos m. : medir el dinero (con el modio), ser muy rico
[31] Securis, is : hacha
[32] Naeuius: personje que merece el calificativo de sordidus
[33] Nomentanus: lo contrario del anterior, gourmet y derrochador
[34] Vappa, ae: vino desvirtuado, (referido a personas: bribón, granuja)
[35] Nebulo, onis: canalla
[36] Tabesco, is, ere, bui : consumirse de envidia
[37] Carcer, eris: recinto del circo donde se encerraba a los caballos
[38] Ungula, ae : (aquí: caballo)
[39] Temno, is, ere : despreciar
[40] Reminiscencia de Lucrecio (III, 935: Cur non, ut plenus uitae conuiuia, recedis)
[41] Plotius Crispinus: filósofo estoico. Charlatan como Fabius (n. 7)
[42] Lippus, a, um : legañoso